ЭКОНОМИКА

გურამ მარხულია „დაშნაკცუტუნის“ სისხლიანი ნაკვალევი' თავი IX

21.11.15 16:36




დაშნაკური მხეცობა აზერბაიჯანში
აზერბაიჯანელების გენოციდი აზერბაიჯანში

საქართველოს ისტორიოგრაფიაში სომხური"ნაციონალისტური მოძრაობის ", სახმრეთ კავკასიის ტერიტორიაზე პირველი რესპუბლიკების პერიოდში, აგრესიის გამოვლენა მეზობელი ხალხისა და სახელმწიფოების წინააღმდეგ დღემდე სუსტად არის შესწავლილი. უფრო ნაკლებადაა შესწავლილი იმ საკითხთა წრე, რომელიც უკავშირდება გასამხედროებული ფორმირებებისა და სომხური ნაციონალისტური მოძრაობის ქვეგანაყოფების შექმნას, რომლიც ოფიციალური დასახელებაა „დაშნაკცუთუნი".


საქართველოში „დაშნაკცუთუნის" შექმნის, მიზნებისა და ძირითადი ეტაპბის საკითხები არ წარმოადგენდნენ სპეციალური შესწავლის საგანს ბოლო დრომდე, მაშინ როდესაც სომხური ნაციონალისტური მოძრაობის ისტორიის შესწავლა ჩვენთვის მნიშვნელოვან და აქტუალურ საგანს წარმოადგენს. ამ საკითხის გამოკვლევის აქტუალურომა დასტურდება სომხური ნაციონალიზმის ახალი გამოვლენებითა და მათი აგრესიული ქმედებებით მეზობელი სახელმწიფოების წინააღმდეგ.
საზოგადოებრივი ყოფადობის ურთიერთდამოკიდებულ სფეროებში არსებული კრიზისული სიტუაციაბის ერთობლიობა არ შეიძლებოდა არ ასახულიყო ეროვნული ურთიერთობების გართულებაზე. სომეხი ბანდფორმირებების ძალადობრივი დანაშაული, განპირობებული საქართველოს, თურქეთისა და აზერბაიჯანის ტერიტორიების ხარჯზე „დიადი სომხეთის" შექმნის ნაციონალური იდეა გარდაიქმნა ძალზედ გავრცელებულ და ფალსიფიცირებულ იდეოლოგიად.
რუსთის იმპერიის დაშლის პროცესის დაწყებიდან გამოაშკარავდა ფარული დაძაბულობა ერებს შორის ურთიერთობებში. სომხებში ახლად გაღვიძებული ნაციონალური მტრობა და სიძულვი მეზობელი ქვეყნების მიმართ, რომელიც გაჩნდა აბსურდამდე დაყვანილი „დიადი სომხეთის" შექმნის შესახებ დაუფიქრებელი და მსუბუქი ლოზუნგების საფუძვლზე, გახდა ტერიტორიების არა სომხბისაგან გაწმენდისა და მონოეთნიკური სომხური გეოპოლიტიკური სივრცის შექმნის მიზნით მშვიდობიანი მოსახლეობის მასობრივი განადგურების , ტერორისა და ძალადობის მიზეზი. აღსანიშნავია, რომ ეს მოვლენა ატარებდა მასობრივ ხასიათს, წარმოადგენდა ადგილობრივი მოსახლეობის კანონიერი ინტერსებისა და უფლებების წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულებრივ ქმედებათა ერთობლიობას.

ახალი სომხეთის შექმნა საქართველოსა და აზერბაიჯანის ტერიტორების ხარჯზე, და საქართველოსა და აზერბაინჯანში სომხური პროპაგანდის ზემოქმედება საზოგადოებრივ აზროვნებაზე, დარჩა მეცნიერული კვლევის პერიფერიბში. ჩვენმა იმდროინდელმა საზოგადოებამ ვერ შესძლო მოქალაქეების ისტორიული ტერიტორიების მეხსიერების შენარჩუნება, პირიქით, მოხდა მასობრივი შეგნების ტრანსფორმაცია.
სომხური პრეტენზიების ევოლუციის გაანალიზება და ახალი ფორმების გამოვლენა გახდა საჭირო. მიუხედავად საუკუნოვანი ისტორიისა ე.წ. „სომხური საკითხი" არ კარგავს აქტუალობას, პირიქით, ვითარდბა, იძენს ახალ ფორმებს და საჭიროებს ახალი გზების პოვნასა და ახალ გადაწყვეტილებებს. ყველაფერი ეს ეხება არა მარტო ჩვენს რეგიონს, არამედ მთელს მსოფლიოს.
მოსახლეობის ტოტალური განადგურბა გახდა მიზნის მიღწევის ყველაზე სწრაფ, ეფექტურ და შესაძლოა ხელსაყრელ საშუალებად.
ძალადობა ყოველთვის თამაშობდა და თამაშობს ფუნდამენტალურ როლს სომხური საზოგადოების ცხოვრებაში. გარემოებაში შემთხვევითი არაფერია: მთელი სისტემის ისტორია გაჟღენთილია მრავალფეროვანი ძალადობის მეთოდებით. ამ მცნების მრვალფეროვნება სხვადასხვა მეცნიერების დარგის წარმომადგენლებს აყენებს მისი შესწავლისა და ახსნის პრობლმის წინაშე.
საერთაშორისო ურთიერთობებმა ვერ აუარეს გვერდი ამ სომხურ ფენომენს, რომელიც დღეს გამოიყენება პოლიტიკური მიზნის მიღწევის ხერხად. ძალადობის გამოყენება და ტერიტორიების განწმენდა არა სომეხი ეროვნების ხალხებისაგან გახდა სომხური პოლიტიკის აუცილებელი ატრიბუტი, რაც წარმოადგენს მრავალფეროვან, მუდმივად განახლებულ და წინასწარ განუსაზღვრელ სფეროს.
სომხეთის ისტორიის ყველა ეტაპზე აღინიშნება მეტოქეების წინააღმდეგ გამოყენებული ომის, აგრესიის, ეთნიკური წმენდის, პოლიტიკური მკვლელობებისა და რეპრესიების აქტები. გავრცელებულობა და საშიში შედეგები რაც ძალადობის გარდაუვალი ატრიბუტია, აუცილებელს ხდის იმ რიგი პრობლემების ტერიტორიულ გააზრებას, რაც დაკავშირებულია მისი გამოყენების პრაქტიკასთან. დღევანდელი სომხეთი იმის დამამტკიცებელი საბუთია, რომ მას არ შეუძლია კონფლიქტის გარეშე არსებობა.
თანამედროვე სომხეთის პოლიტიკური ძალადობა იღებს უფრო საიდუმლო და არაერთგვაროვან ფორმებსა და ახალ ნაქვთებს: ხდება უფრო გაჭიანურებული და გააფთრებული. ზუსტად ამიტომ ეს სომხური ფენომენი საჭიროებს გამოკვლევას კონკეტული ისტორიული ეპოქის თვალსაზრისით.
1918 წლის მარტის მოვლენები ქ.ბაქოში წარმოადგენდა სისხლიანი ჯაჭვის გაგრძელებას. მარტის თვის რაოდენიმე დღის განმავლობაში მუსლიმანურ-აზერბაიჯანული მშვიდობიანი მოსახლეობა გახდა უნახავი და შემზარავი დამსჯელობითი აქციის მსხვერპლი - ხოცვა-ჟლეტვა, ტყვეობა, ძარცვა, ერთი სიტყვით ყველასა და ყველაფრის განადგურება იყო ბოლშევიკურ-დაშნაკური ძალების მძვინვარე და სასტიკი ქმედების შედეგი. ერთი შეხედვით თითქოს შემთხვევით მომოხდარი თბომავალ „ეველინას" ინციდენტითა და წითელი არმიის მცირე ნაწილის დაცხრილვით, რომელთა შემსრულებლებიც დღემდე უცნობია, დაწყებულ მარტის მოვლენებს ჰქონდათ ღრმა ფესვები და მიზეზები.
I მსოფლიო ომის დაწყების, 1918 წლის თებერვლის რევოლუციისა და რუსეთის იმპერიის დაშლის შედეგად კავკასიაში გამწვავდა და ერთმათენს დაუპირისპირდა მსოფლიო ომში მონაწილე ქვეყნების ინტერესები. კავკასიის ხალხს გაუჩნდათ საკუთარი პოლიტიკურ-ნაციონალური ინტერესებისა და იდეალების განხორციელებს საშუალება. უნდ აღინიშნოს, რომ: მრავალწლიანი მიზანდასახული მუშაობის შედეგად სომხემა დეოლოგებმა მოახერხეს სამხრეთ კავკასიათან დაკავშირებულ რუსეთისა და დასავლეთის გეგმებში „სომხეთის სახელმწიფოებრიობის" საკითხის დამატება. ამავდროულად სამხრეთ კავკასიის ყველაზე მრავალრიცხოვანი აზერბაიჯანული ერი არ იპყრობდა დასავლეთისა და რუსეთის პოლიტიკური ძალის ყურადღებას, რომლებიც ნავთობით მდიდარ ქალაქ ბაქოს არ თვლიდნენ აზერბაიჯანის ნაწილად.
ამგვარი პოზიციებიდან გამომდინარე, როგორც ბოლშევიკები, ასევე მუსავატისტები ხვდებოდნენ, რომ მათი წინანდელი ურთიერთობა ატარებდა დროებით ხასიათს, ისინი უკვე შევიდნენ შეურიგებლ რძოლაში და შეტაკება გარდაუვალია. „მუსავატებისა" და ბოლშევიკების პოლტიკური შეტაკების მთავარი არენა უნდა ყოფილიყო ქ.ბაქო, რადგან სწორედ ეს ქალაქი წარმოადგენდა აზრბაიჯანული ნაციონალური მოძრაობის ცენტრსა და ამიერკავკასიაში ბოლშევიზმის მთავარ ბაზას. ამ მომენტმა მრავალი კუთხით განაპირობა ორი ანტაგონისტურად განწყობილი პოლიტიკური ძალის ბრძოლის სისასტიკე ბაქოში, რომლისთვისაც ორივე მხარე ზედმიწევნით ემზადებოდა. მაგრა ამავე დროს ემზადებოდა მესა ძალაც- სომეხი ნაციონალისტები, რომლებსაც გააჩნდათ საკმაოდ მყარი პოლიტიკუ-ეკონომიკური და საზოგადოებრივი პოზიციბი ბაქოს საზოგადოებაში, აგრეთვე შორს მიმავალი გეგმები, რომლებიც ზოგადნაციონალური სომხური „იდეის"-ხმელთაშუა, შავი და კასპიის სამ ზღვას შორის ე.წ."დიადი სომხეთის" შექმნის- განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენდნენ.

1917 წელს რუსეთის იმპერიის დაშლით ამიერკავკასიის ისტორიაში ახალიპერიოდი დაიწყო, რომელსაც ახასიათებდა მაშტაბური კონფლიქტებითა და დიდი ომებით გამოწვეული ისტორიული შერყევა. პირველი მსოფლიო ომის დაწყების შემდგომი სამი წლის განმავლობაში სომხებმა ვერ მიაღწიეს უშუალო მიზანს- სომხეთის ავტონომიის აღიარებას რუსეთის მხრიდან, მაგრამ შესძლეს ამ საკითხთან დაკავშირებით, თავის სასარგებლოდ დასავლეთისა და საზოგადოების აზრის ეფექტურად დამუშავება. ამ გარემოებამ საკმაოდ მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა შემდგომ წლებში და დაეხმარა სომხებს საკუთარი სახელმწიფოებრიობის შექმნაში, თურქეთის ტერიტოერიაზე ე.წ. „სომხური ვილაიეტებზე" თუ არა, მაშინ საქართველოსა და აზერბაიჯანის ტერიტორიების ხარჯზე. თუმცა ომი კვლავ გრძელდებოდა და მიუხდავად იმისა, რომ სომხები არ ეშვებოდნენ „დიადი სომხეთის " შექმნის იდეას, გააცნობიერეს, რომ შექმნის ვითარებაში დასახული მიზნის მიღწევა გართულებული იყო, რამაც აიძულა ისინი ძირითადი მოაღვაწეობა გაეგრძელებინათ ამიერკავკასიის ტერიტორიაზე, სადაც უფრო ხელსაყრელი პირობები იყო იდეის განსახორციელებლად. ამგვარად 1918 წელს სომხებმა შესძლეს ერთ-ერთი უმთავრესი ჩანაფიქრის განხორციელება-ამიერკავკასიის სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში ტერიტორიის განწმენდა ჯერ კიდევ არარსებული სომხეთის სახელმწიფოსათვის- ყარსში, ერევნის გუბერნიაში, ზანგეზურში, გეიჩეში, ელიზავეტპოლსკის გუბერნიის რიგ მაზრებში, ყარაბახსა და საქართველოს ლორის ოლქში აზერბაიჯანული და ნაწილობრივ ქართული მოსახლეობის დევნისა და მასობრივი ჟლეტის ნიადაგზე.
1917 წლის რუსეთში მასობრივი გადატრიალების შემდეგ, სომხური და ქართული სამხედრო ჯარის ნაწილების პანიკური უკანდახევის შემდეგ, თურქეთის ტერიტორიაზე მუდმივად მცხოვრები ან რუსეთის მიერ თურქეთის ტერიტორიბის დროებითი დაბყრობის შემდეგ ჩასახლებული სომეხი მოსახლეობა შეუერთდა სომეხ დევნილებს, რომლებსაც 1915 წლის მოვლენების შემდეგ უკვე შევსბული ჰქონდათ ზემოდხსენებული ტერიტრიები. განცვიფრებული და სასოწარკთილებამდე მიყვანილი მოსახლეობის უზარმაზარი ნაკადი, რომელიც იმართებოდა „დაშნაკცუთუნის" რაზმების მიერ და მხარდაჭერას იღებდა ფრონტიდან გაქცეული ათასობით სომეხი ჯარისკაცებისაგან, თავს დაესხა შეუიარაღებელ მუსლიმანურ მოსახლეობას და უმოკლეს ვადაში განდვნა ისინი კუთვნილი მიწებიდან. ამგვარად 1918 წლის მარტმდე, მხოლოდ ერევნის გუბერნიაში 199 სოფელი იყო აყრილი და დატოვებული.

ზემოაღნიშნულ ყველა გუბერნიაში, ოლქსა და სოფელში ყველაფერზე წამსვლელი ლტოლვილებისა და შეიარაღებული სომხური ჯარის არსებობა ბევრად უადვილებდა სომეხი ნაციონალისტბს თავიანთი იდეის განხორციელებას-ტერიტორიების გასუფთავებას. შეგვიძლია ვამტკიცოთ, რომ ამ პერიოდში ეს წარმოადგენდა სომხური სახელმწიფოებრივობის ფუნდამენტს.
ანარქიისა და დაუსჯელობის პირობებში, რაც უფრო გაძლიერდა 1917 წლის შემდგომ, სომხურ ნაციონალისტებს ახალი შესაძლებლობები უჩნდებოდათ საკუთარი სახელმწიფოს შექმნისათვის, რომელის საზღვრებიც უკვე გაფართოებულად მოისაზრებოდა აზერბაიჯანელებისაგან გათავისუფლებული ტერიტორიის ხარჯზე. ბრძოლა ისევ გრძელდებოდა, მომავალი „დიადი სომხეთის" ბედი განადგურებულ ქალაქებში, მათ შორის ბაქოშიც წყდებოდა.
1918 წლის დსსაწყისში „დაშნაკცუთუნი" შეუდგა დანაშაულებრივი გეგმის განხორციელებას- აზერბაიჯანელების კუთვნილი ისტორიული ტერიტორიიდან განდევნას შემდგომში სომხების კოლონიზაციის მიზნით.
1918 წლის დასაწყისში სომხებს ბაქოში მყარი პოლიტიკური, ეკონომიკური და საზოგადოებრივი პოზიციები გააჩნდათ. ბაქოში აზერბაიჯანელებისა და რუსების გარდა მოსახლეობის რაოდენობის მიხედვით მესამე ადგილი ეკავათ. ბაქოში სომხური საზოგადოების ინტრესებს წარმოადგენდა სომხური ნაციონალური საბჭო, სადაც შედიოდნენ სომხური ელიტის თითქმის ყველა თვალსაჩინო წარმომადგენლები. სომხები დიდ როლს თამაშობდნენ ვაჭრობაში, ხელოსნობასა და ფინანსებში, იყვნენ შუამავლები, მევაჭრეები და წარმატებას აღწევდნენ საერთაშორისო გარიგებებში. ბაქოში ნავთობის ბუმის გარიჯრაჟზე, სომეხი წარმატებული ბურჟუაზია საუკეთესო ნავთობგადამამუშაველები უბნების მფლობელნი იყვნენ. მათ გააჩნდათ პრივილგირებული პოზიცია ნავთობწარმოებაში და მისი მთავარი ორგანიზაციის- ნავთობწარმოების ყრილობის საბჭო- წამყვან ადგილებს იკავებდნენ სომეხი ინჟინრები, ექიმები, მოანგარიშეები, კონტორის მუშაკები და ა.შ. ქალაქის ხლისუფლებაშიც მოწინავე ადგილები სომხებს ეკავათ. სომხური ეკლესია ბაქოში „ეჩმიაძინის" ფუნქციას ასრულებდა- „განსაკუთრებული თეოკრატიული წარმონაქმნი , რომელიც წარმატებით ენაცვლებოდა სომხურ ოფიციალურ სახელმწიფოებრიობას". ბაქოში მოქმედებდნენ ყველა ადგილობრივი სომხური პოლიტიკური პარტიები და ორგანიზაციები, მათ შორის „დაშნაკცუთუნი", გარდა ამისა ისინი იყვნენ ყველა ადგილობრივი სხვადასხვა მიმართულების რუსული პოლიტიკური პარტიების წევრები. მრვალად იყვნენ წარმოდგენილნი ბოლშევიკურ ორგანიზაციაში და აგრეთვე თვით ბაქოს საბჭოში, რომელსაც სომეხი სტეპან შაუმიანი ხელმძღვანელობდა. ეს ერთი შეხდვით სუბიექტური ფაქტორები მნიშვნელოვან როლს ითამაშებენ მარტის მოვლენებში. საკმაოდ ცნობილი ბოლშევიკთ ლიდრი ს.შაუმიანი მტრული დამოკიდებულებით გამოირჩეონა იმ მარქსისტული პრინციპის მიმართ, რომელიც ერის თვითგამორკვევის უფლებას ეხებოდა და ეწინააღმდეგებოდა მის მარტივ დეკლარირებასაც კი.
ჯერ კიდე 1914 წელს სწორედ ამ პოზიციის გამო აკრიტიკებდა მას ბ.ი.ლენინი : „ არ ცხვენია რუს მარქსისტს სომხური საქათმის აზრზე ყოფნა?... სომხური სიბრმავის გამო თქვენ ხდებით პურიშკევიჩისა და მათი ნაციონალიზმის ხელქვეითი." 1918 წლის 15 მარტს გაზეთ „ბაქოს მუშა" გამოქვეყნდა ვ.ი.ლენინის წერილი , რომელშიც შაუმიანი კვლავ კრიტიკის ქვეშ იყო მოქცეული მისი პრინციპების გამო ნაციონალურ საკითხში. თუმცა შემდგომში გაირკვა, რომ შაუმიანის დამოკიდებულება ხალხებისადმი ავტონომიის მინიჭების შესახებ ეხებოდა სხვა ერს, მათ შორის აზერბაიჯანულ ერს. ხოლო თავის ერთან მიმართებაში „რუსულ მარქსიზმის" პრინციპები კლასიკურზე მაღლა იდგა. არ იყო შემთხვევითი, რომ სწორედ შაუმიანს ვალებოდა სომხეთის ავტონომიის გეგმის რეალიზაცია რუსეთის მიერ დროებით დაბყრობილ თურქულ ტერიტორიაზე. 1917 წლის 29 დკემბრის ვ.ი.ლნინისა და ი.ვ.სტალინის მიერ ხელმოწერილ „თურქულ სომხეთზე დეკრეტში" სახალხო კომისართა საბჭომ განუცხადა ხალხს, რომ „ მუშათა და გლეხთა მთავრობა მხარს უჭერს რუსეთის მიერ ოკუპირებულ „თურქული სომხეთის" თვითგამორკვევას. ლენინის მიერ კავკასიის საკითხში განსაკუთრებულ კომისრად დანიშნული შაუმიანი „ვალდებულებას იღებდა" გაეწია დახმარება სომხურ ორგანიზაციბს „ნაციონალური იდეის განხორციელებაში, რომელსაც სომეხი ხალხი საუკუნეების მანძილზე ელოდებოდა "
ამგვარად, რუსული ბოლშევიკური და არა მეფის მთავრობამ 1917 წლის 29 დეკემბრის „დეკრეტის" საფუძველზე მიანიჭა სომხეთს თურქეთი ტერიტორიაზე ავტონომიის უფლება, რაც დაავალა ბოლშევიკურ, ახლადმოვლენილ კავკასიის ნაცვალს-„რუს მარქსისტს" და სომეხი ხალხის ერთგულ შვილს-სტეპან შაუმიანს.
მიუხედავად სამხედრო შესაძლებლობისა არც ბოლშევიკებს, არც შაუმიანსა და არც დაშნაკებს არ გააჩნდათ „ავტონომიის " განსახორციელებელი რეალური ძალაუფლება. რუსეთი თავად იყო სამოქალაქო ომში, ანარქიასა და ნგრევაში გახვეული. ბაქოს ნავთობი „ წარმოადგენდა მთლიანად რუსეთის ქარხანა-ფაბრიკების წარმოებისა და ტრასპორტის მთავარი ნერვი." მოსკოვის დირექტივები მოითხოვდნენ შაუმიანისგან ბაქოში საბჭოთა ძალაუფლების გამყარებისათვის გადამწყვეტ ქმედებებს, სადაც წყდებოდა მთელს ამიერკავკასიაში ბოლშევიკური ძალაუფლებს სიკვდილისა თუ სიცოცხლის საკითხი. არ არის შემთხვევითი ისიც, რომ ზუსტად ამ დროს ბოლშევიკები გეგმავდნენ ბაქოსა და კასპიის სხვა ტერიტორიების გამიჯვნას აზერბაიჯანისაგან და მათ მომდევნო ჩართვას რუსეთის ფედერაციაში. ეს გეგმა ხლსაყრელი იყო „დაშნაკცუთუნის" პარტიისთვის, რადგან ამარტივებდა ამიერკავკასიაში მომავალი სომხეთის ტერიტორიის ფარგლებში ბაქოსა და ელიზავეტპოლსკის გუბერნიების მნიშვნელოვანი ნაწილის შესვლას. ბაქოს სომხური ნაციონალისტებისა და ბოლშევიკური ორგანიზაციების პოზიციები, რომლის შემადგენლობას სომხებიც წარმოადგენდნენ, აგრეთვე მათი დამოკიდებულება აზერბაიჯანული ნაციონალური ძალის მიმართ ერთმანეთს ემთხვევა. ისინი აბსოლიტურად სოლიდარულნი არიან აზრბაიჯანის ნაციონალური ძალის განადგურებასა და ამ ძალბის სოციალური ბაზის - მუსლიმანური მოსახლეობის ჟლეტის იდეასთან მიმართებაში. ამგვარად შაუმიანი ღიად აცხადებს გაზეთ „ბაქოს მუშა"-ს 1918 წლის თებრვლის ნომერში : „ მუსავატისტები, ავტონომიური აზერბაიჯანის მსურველბი შედეგად მიიღებენ ნანგრევების ხროვას". მას მხარს უჭერდა სომხური ნაციონალური საბჭო და დაჩქარებული წესით კრებდა ჯარს აზერბაიჯანის „ნანგრევებად ქცევისათვის". სომხური სამხედრო კორპუსის ორგანისაციითა და მისი ჯარისკაცების კავკასიაში გაგზავნით პეტროგრადში მყოფი სომხური უმაღლესი სამხედრო მხედართმთავრბიც იყვნენ დაკავებულნი. ამგვარად სომხური კორპუსის საჭიროებებისთვის მათ გაუგზავნეს რამოდენიმე ჯავშანმატარებელი, ავტომობილები, ტექნიკური საშუალებები, აღჭურვილობა და სანიტარული მატარებელი. 1918 წლის 6 თებერვალს ბაქოში ჩამოვიდა გენერალ-მაიორი იივან ბაგრამიანი, 7 მარტს კი- გერნერლები როსტომ ზარიანი და აკოპ ბაგრატუნი. ფრონტიდან დაბრუნებული სომეხი ჯარისკაცების ბაქოში დაკავებისათვის მათი შეიარაღებულ შეტაკებაში გამოყნების მიზნით, სომხურმა ნაციონალურმა საბჭომ 1918 წლის მარტში მოწოდებით მიმართა „სომეხ ჯარისკაცებს" და შეფარვითად მოუწოდებდა მათ იარაღის თანქონისა და მისი გამოყენებისკენ , თუ ამას მოითხოვდა სომხური იტერესების დაცვა.

სომხური ფორმირებების ერთ ერთი ყველაზე მასშტაბური აზერბაიჯანელების ეთნიკური წმენდის ოპერაცია ამიერკავკასიის ტერიტორიაზე ჩატარდა ერევნის გუბერნიაში. 1918 წლის 17 თბრვლიდან 21 თებრვლს ჩათვლით სომხურმა შეიარაღებულმა ძალებმა, პოლკოვნიკ პირუმოვის ხელმძღვანელობითა და არტილერიის გამოყენებით მიწასთან გაასწორეს გუბერნიის 21 აზერბაიჯანული სოფლი. ჯამში კი 1917 წლის დასაწყისიდან 1918 წლის მარტამდე ერევნის გუბერნიაში განადგურებული და გაძარცული იყო 197 აზერბაიჯანული სოფელი.
ერთდოულად მიმდინარეობდა არსებული და ახალი წითელი არმიის ნაწილების ბაქოს საბჭოს ფორმირება, ჯარში მოწვევისა და ჩაწერის საკითხებით დაკავებული იყო ავაკიანი. შედეგები საკმაოდ შთამბეჭდავი იყო: 10-12 ათასიანი არმია შექმნილი „წითელი არმიის" სახელწოდებით, რომლის შემადგელობის 70 %-ს წარმოადგნდნენ სომხები. წითელი არმიის შტაბის უფროსი იყო მეფის არმიის პოლკოვნიკი ზ.ავეტისიანი, რომელიც მეთაურობდა დაშნაკურ ფორმირებებს და იყო „დაშნაკცუთუნის" პარტიის წევრი, ბრიგადისა და კრებითი რაზმების მეტაურები იყვნენ მფის არმიის პოლკოვნიკი კაზაროვი, რომელიც ცნობილი იყო სასტიკი და მხეცური ქმდებებით ამაზასპანის მოსახლე აზრბაიჯანელების მიმართ, ა.ამირიანი და სხვები. აქედნ გამომდინარე, 1918 წლის მარტში, თვით შაუმიანის მოწოდებით, ბოლშევიკებს უკვე ჰყავდათ სამხედრო ძალები „ 6 ათასი ადამიანის რაოდენობით, ხოლო „დაშნაკცუთუნს" 3-4 ათას კაციანი ჯარის ნაციონალური ნაწილები", რომლებიც აგრეთვე ბოლშევიკების განკარგულებაში იყვნენ. წითელი არმია არ განიცდიდა შეიარაღების ნაკლოვანებას, რადგან ბოლშევიკებსა და დაშნაკებს იარაღი და აღჭურვილობა სპარსეთიდან და შუა აზიიდან მოეწოდებოდათ. შაუმიანი ამით არ კმაყოფილდებოდა და 1918 წ. 16 მარტის სტალინისთვის წერილში სთხოვდა СНК РСФСР-ს გამოეყო 10 მლნ. რუბლი კავკასიის ჯარის სამხედრო-რევოლუციური კომიტეტის საჭიროებებისათვის. იარაღის ცენტრალურ საწყობად იქცა მილიონერ მანთაშევისა და სხვა სომეხი ნავთობმწარმოებლების ქარხნები, აგრეთვე ბაქოში სომხური ეკლესიის სარდაფები.
27 მართს ლენქორანიდან ორთქლმავალ „ეველინათი"ჩამოვიდა მუსლიმური დივიზიის ოფიცრებისა და ჯარისკაცბის მცირე ჯგუფი, თავიანთი თანამშრომლის ცნობილი აზერბაიჯანელი მილიონერისა და მეცენატის, გაჯი ზეინალაბდინ ტაგიევის შვილის დაკრძალვაზე მონაწილეობის მისაღებად, რომელიც ტრაგიკულად გარდაიცვალა იარაღთან უსაფრთხო მიდგომის გამო. 29 მარტს რაზმი ლენკორანში დაბრუნებას აპირებდა, თუმცა დაკავებულ და განიარაღებულ იქნენ ბოლშევიკების მიერ, რომლებიც თითქოს და ცდილობდნენ თავი აერიდებინათ შეიარაღებულ დაპირისპირებას ქალაქში. ის ფაქტი, რომ რამდენიმე ათეული შეიარაღებული მუსლიმანი ვერაფერს გახდებოდა მრავალათასიანი სომხური და წითელი არმიის წინააღმდეგ არ იქნა გათვალისწინებული. პირიქით, ერთად ერთი მუსლიმური შეიარაღებული ნაწილის ქალაქიდან მშვიდობიანი გასვლის დაბრკოლება ააშკარავებდა ბოლშევიკების მიზანს გამოეწვიათ აზერბაიჯანლები საპასუხო ქმედებებზე და ამგვარად გაჩაღებინათ მათ წინააღმდეგ ნამდვილი ომი.
ეს პროვოკაცია შედგა. სომხური მხეცობის ერთ-ერთი მეთაური ს. შაუმიანი მოგვიანებით აღნიშნავდა:,,ჩვენ შეგნებულად წავედით ამაზე. მათ რომ გაემარჯვათ ბაქოში, ქალაქს აზეირბაჯანის დედაქალაქად გამოაცხადებდნენ.' აზეიბარჯანული სამხედროების განიარაღებამ, რომლებიც აპირებდნენ ლენკორანში დაბრუნებას გამოიწვია ბაქოსა და მიმდებარე ტერიტორიების მოსახლეობის აღშფოთება, რომლებიც ფაქტიურად უიარაღო და დაუცველნი იყვნენ ქალაქში დაბანაკებული მრავალროცხოვანი სომხური შეიარაღებული ფორმირებების წინაშე. 1918 წლის 30 მარტს ქალაქის სხვადასხვა უბნებში დაიწყო აზერბაჯაინული მოსახლეობის სტიქიური საპროტესტო მიტინგები. ისინი ითხოვდნენ აზერბაიჯანელი ჯარისკაცებისთვის ჩამორთმეული იარაღის დაბრუნებას და ბაქოში სომხური ფორმირებების დაუყოვნებლივ განიარაღებას. აზერბაიჯანული ნაციონალური ელიტისა და პოლიტიკური ძალების წარმომადგენელთა ყველა მცდელობამ ხელი შეეშლათ ქალაქში დაძაბულობის ესკალაციისათვის უშედეგოდ დამთავრდა. მუსავათების გაზეთმა ,,АЧЫГ СЕЗ' მიმართა მოსახლეობას მოწოდებით არ აყვნენ ემოციებს, მაგრამ ომი მაინც დაიწყო.
ქალაქის ცენტრი და ყველა ის უბანი სადაც მუსლიმანები ცხოვრობდნენ, გახდა სომხურ-ბოლშევიკური შეიარაღებული ფორმირებების თვდასხმის მსხვერპლი. მათ ბომბები დაუშინეს აეროპლანებიდან, ხოლო ნაპირზე მყოფმა კასპიის ფლოტმა ქვემეხების ცეცხლი გახსნა. 1918 წლის 31 მარტს აზერბაიჯანული მოსახლეობის წარმომადგენლებმა მიმართეს ბაქოს საბჭოს, პირადად შაუმიანს თხოვნით, შეეწყვიტათ დაუცველი მოსახლეობის ჟლეტა და კაპიტულაციის ნიშნად თეთრი ბაირაღები გამოფინეს. ბოლშევიკები და დაშნაკები ამით არ დაკმაყოფილდნენ და მუსლიმანურ-ნაციონალურ საბჭისა და ,,მუსავათ'-ს წაუყენეს ულტიმატუმი, რომელიც ამ უკანასკნელებისაგან მოითხოვდა ,,ბაქოს საბჭოს უბირობო და ღია აღიარებას, აზერბაიჯანული ჯარის ნაწილის ველური დივიზიის ბაქოსა და მისი მიმდებარე ტერიტორიებიდან გაყვანას, აგრეთვე სასწრაფო ზომების მიღებას სარკინიგზო ბაქო-თბილისი და ბაქო-პეტროვსკის გზის გახსნას.' ,,მოთხოვნათა ზოგიერთი ნაწილი აბსურდულ ხასიათს ატარებდა. აზერბაიჯანლებსა და პოლიტიკურ ორგანიზაციებს არ შეძლოთ რკინიგზის უწყვეტი ფუნქციონირების უზრუნველყოფა, რადგან ვეღარ აკონტროლებდნენ ამ რკინიგზის სრულ პერიმეტრს. რაც შეეხება ბაქოს ტერიტორიიდან აზერჯაიჯანელი სამხედროების გაყვანას, ამის საშუალება არ მისცეს ბაქოს საბჭოს ბოლშევიკებისა და დაშნაკების ლიდერებმა.'
,,მუსავათმა,' სისხლის ღვრის თავიდან აცილებისა და აზერბაიჯანული მშვიდობიანი მოსახლეობის სიცოცხლის შენარჩუნების მიზნით ულტიმატუმი იმავე დღეს მიიღო. მიუხედავად დროებითი ზავისა, დარბევები, ცეცხლის წაკიდება და ხალხის ხოცვა-ჟლეტვა კვლავ გრძელდებოდა მუსლიმანურ უბნენში, ბაქოს საბჭოს ხელშეწყობით, რომელიც აყენებდა ახალ-ახალ პირობებს. სისხლისღვრის შეჩერების მიზნად სპარსეთის ელჩის ჩარევამ მიმდინარე მოვლებეში ვერ მოიტანა შედეგი. როგორც შემდგომში გაირკვა მარტის მოვლენებს ემსხვერპლა ბევრი სპარსეთის მოქალაქე.
2 აპრილს (21 მარტი) თურქეთის 31-ე პოლკისა და რუსი მესაზღვრეების დაჟინებული მოთხოვნით ჩერებულ იქნა მშვიდობიანი მუსულმანური მოსახლეობის ჟლეტა. „ რუსი მეზღვაურები დაემუქრნენ სომხურ სამხედრო ძალებს, თუ ისინი არ შეწყვეტდნენ საომარ ქმედებას, მაშინ გახსნიდნენ ზარბაზნებიდან ცეცხლს. ამ დროს აღმოსავლეთიდან ქალაქს მოადგა სამხედრო გემები „არდაგანი" და „კრასნავოდსკი".
1918 წლის 30 მარტიდან აზერბაიჯანელი მოსახლეობის დარბევა გრძელდებოდა ერთი კვირის განმავლობაში. აქედან 3 დღე დაშნაკური ჯარის მიერ განსაკუთრებული სისასტიკით განხორციელებული ხოცვა-ჟლეტითა და ძარცვით გამოირჩეოდა. „ ბაქოსა და მის მიმდებარე ტერიტორიბზე უფრო მეტი ადამიანი დაიღუპა, ვიდრე 1917 წლის თებერვალში. მარტის მოვლენები, მსხვერპლის რაოდენობიდის მიხედვით, რუსული რევოლუციის მსვლელობის პერიოდში ყველაზე საშინელი დღეები იყო" . მარტის მოვლენების პერიოდში გარდაცვილთა ზუსტი რაოდენობის დადგენა შეუძლებელი იყო, რადგანაც პირველი სამი დღის განმავლობაში ბოლშევიკურ-დაშნაკური რაზმები არ აძლევდნენ ნებას აზერბაიჯანლებს დაესაფლავებინათ დაღუპულები. ქალაქის ქუჩების განწმენდა გვამებისაგან გრძელდებოდა რამოდენიმე დღე სხვადასხვა პირების მიერ. დოკუმენტური მასალები აღწერენ საზარელ ფაქტს. სომხბი მუსლიმთა უამრავ გვამს აგდებდნენ ცეცხლმოკიდებულ სახლებში, თხრილებსა და ზღვაში. 13 აპრილს ს.შაუიანმა მოსკოვში სოვ ნარ კომს გაუგზავნა „სამოქალაქო ომის" მსვლელობისა და შედეგების შესახებ მოხსენება, სადაც აღნიშნა, რომ დაღუპულთა რიცხვმა ორივე მხრიდან 3 ათასს გადააჭარბა". თავად სომხები ამ ბრძოლას აღიქვამდნენ, როგორც ბრძოლას ძალაუფლებისათვის მუსულმანებსა და ბოლშევიკებს შორის. თვით სომხეთის ეპისკოპოსი ბაგრატი ამტკიცებდა:" ბაქოს მარტის სისხლიან დღეებში სულ დაიღყუპა ათასი ადამიანი: 300 სომეხი და რუსი, 700 მუსულმანი". როგორც აღინიშნა მარტის მოვლენების დღეებში გარდაცვლილთა შორის იყვნენ სპარსელები, ამიტომ ირანული გაზეთები ემხრობოდნენ დაბრუნებულ მოქალაქების ინფორმაციას და ამტკიცებდნენ, რომ „ ომის 3-4 დღის განმავლობაში მოკლულია 2000-ზე მეტი ადამიანი, აქედან 500 კი ირანელი იყო." აღინიშნებოდა აგრეთვე, რომ გარდაცვლილთა შორის იყო სპასეთის ელჩის 21 წლის ძმა. მაგრამ, მოგვიანებით თვითონ ელჩი მოჰამედ ს. მარაგაი სხვა ციფრს ასახელებდა, ხაზს უსვადა, რომ „ მხოლოდ მის მიერ ორგანიზებულა კომისიამ ქუჩებში შეაგროვა და დაასაფლავა 5000-ზე მეტი მოკლული მუსულმანებიის, ირანელებისა და არა ირანელების გვამები."
როგორც ჩანს ყველა ადამიანურმა დანაშაულმა და ტანჯვამ თავი მოიყარა ბაქოში დატრიალებულ ტრაგედიაში. დაუჯერებელია სომხების ცინიზმითა და სისასტიკით აღსავსე დაუსჯელ ქმედებათა მაშტაბები. ამ დანაშაულის მიზანი იყო ქალაქის განწმენდა აზერბაიჯანული მოსახლეობისაგან და მისი „სომხური ცივილიზაციის" ტერიტორიად გამოცხადება.
მ.ე.რასულზადე მომხდარ ტრაგედიას ახასიათებს, როგორც ნაციონალურ ჟლეტას, რის შედეგადათ 10 ათასამდე ადამიანი დაიღუპა, რომლის უდიდეს ნაწილს შეადგენდა დაუცველი, მუშა მოსახლეობა, ქალები, ბავშვები და მოსახლეობის ის ნაწილი, რომელსაც არ შეეძლოთ იარაღის ხელში აღება. მარტის მოვლენების კვლევის შემდეგ, განსაკუთრებული საგამოძიებო აგრაშის თანახმად გარდაცვლილი იყო 11 ათასი თურქ-მუსლმანი, დაზუსტებული რაოდენობა-12 ათასი ადამიანი- დადგინდა მოგვიანებით.
შეცდომა იქნებოდა, რომ ბაქოში აზერბაიჯანლების გენოციდი სტიქიურ მოვლინებად ჩაგვეთვალა: ეს იყო წლების წინ ორგანიზებული და დაგეგმილი მოვლენა, როგორც იდეოლოგიური, ასევე ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით. სომხური ნაციონალური იდეის თანახმად ომის შემოღების დაგეგმარება და სამზადისი მართლდებოდა სომხეთის საზოადოების ყველა ფენის მიერ. სომხური ფორმმირებების ქმედებები წარმადგენდნენ დანაშაულს მიმართულს არა მხოლოდ აზერბაიჯანელი ერის წინააღმედ, არამედ მსოფლიოს წინააღმდეგ, რადგან ხელს უშლის მსიოფლიო ერებისა და სახელმწიფოების მშვიდობიან თანაარსებობას. შედეგან კი მოსდევს უამრავი მსხვერპლი, მშვიდობიანი მოსახლეობის, ქალებისა და ბავშვების წარმოუდგენელი ტანჯვა.
აზერბაიჯანელი ხალხის საშინელმა ჟლეტვის ფორმება არ დატოვა გულგრილად და ურეაქციოდ არც ერთი პოლიტიკური პარტია, არცე ერთი მოქალაქე და სხვა ეროვნების მაცხოვრებლები. მენშევიკურმა გაზეთმა „ჩვენი ხმა" ამგვარად აღწერა ეს დღეები: „ ყველგან დამახინჯებული და დასახიჩრებული გვამებია...არტილერიული სროლისგან ძლიერ დაზიანებულია მეეთი „ტაზაპირი"... ფართო მასები აღსავსეა სიძულვილითა და სიმწრით გაჯერებული შურისძიების გრძნობით, რომელთან გამკლავებაც არ არის ადვილი." მიუხედავად იმისა, რომ ეს გაზეთი არ იყო სიმპატიით განწყობილი „მუსავატისა" და აზერბაიჯანელების მიმართ, მაინც მიიცნევდნენ მარტის მოვლნებს „ნაციონალურ ჟლეტად,,, რის გამოც ე.წ."რევოლუციური თადაცვის კომიტეტის" გადაწყვეტილებით დახულურ იქნა „აშკარად ტენდციური და სიმართლესთან შეუსაბამო სტატიები გამოქვეყნების" საფუძველზე. ყველა აზერბაიჯანელი-სხვა და სხვა მემარცხენე პოლიტიკური პარტიის წევრები და ბოლშევიკური იდეების გამზიარებელნი- ხვდებოდნენ და აღიარებდნენ, რომ მუსავატისტებთან მრძოლის მომიზეზებით, დაშნაკუ-ბოლშევიკური ფორმირებები ფაქტიურად მიზანდასახულად ანადგურებდნენ აზერბაიჯანულ მშვიდობიან მოსახლეობას. აზერბაიჯანელი ბოშევიკი ს.მ.ეფენდიევი არნიშნავდა, რომ „ მარტის მოვლენების დროს დაშნაკებმა გაანადგურეს არა მარტო მუსავატისტები, არამედ სრულიად მუსულმანები... მოვლენეთა განვითარებამ ისეთი გარემოება შექმნა, რომ საბჭოს სათავეში მდგომი შაუმიანი, ჯაფარიძე და სხვები გახდნენ დაშნაკთა მსხვერპლნი." ნ.ნარიმანოვი თავის წერილში შაუმიანსა და ჯაფარიძეს, ხაზს უსვამდა, რომ „ ამ მოვლენებმა ლაქა დაადეს და გააშავეს საბჭოთა ხელისუფლებას", აზერბაიჯანული ორგანიზაციის გაზეთი „გუმმეტი"-კი წერდა: „ ჩვენ ვრჩებით კომუნისტებად, მაგრამ ამავდროულად არ დავუშვებთ, რომ უაზროდ დაღვრილი მუსულმანთა სისხლი დარჩეს უშედეგოდ. შევეცდებით დავადგინოთ ყველა ის მზაკვრომა, რაც გამოყენებული იყო მუსულმანების წინააღმდეგ."
ბაქოს საბჭომ, რომლის ხელშიც აღმოჩნდა რეალური ძალაუფლება, დაშალა ქალაქის დუმა, რომელსაც ხელმძღვანელობდა ფ.ხ. ხოისკი, რომლითაც აღმოფხვრა ბაქოში ბოლო ოპოზიციური საბჭო. ბოლშევიკებმა მუსულმანურ სისხლისღვრაზე საკუთარი პასუხისმგებლობის მოხსნის მიზნით ჩამოაშორეს მმართველობას სომხური ნაციონალური საბჭო, რითაც ძალაუფლებისათვის ბრძოლაში ერთად ერთი კონკურენტი მოიცილეს, ხოლო დაშნაკური ფორმირების ჯარის ნაწილი განიარაღეს, ნაწილი კი- წითელი არმიის შემადგენლობას შეუერთდა.
ამგვარად, მარტის თვის ტრაგიკული მოვლენებიდან 5 თვის შემდეგ ურთულეს პირობებში 1918 წლის 15 სექტემბერს ბაქო განთავისუფლებულ იქნა ე.წ."ცენტროკასპიის დიქტატურისაგან" აზერბაიჯანის პოლიტიკური და ნაციონალური ელიტის, პარტია „მუსავატის" ხელმძღვანელებისა და თურქეთის ჯარის დახმარებით აზებაიჯანის შეიარაღებული არმიის-კავკასიის ისლამური არმიის, მეშვეობით.
უფრო დაზუსტებით, იმ მსხვერპლთა რაოდების დათვლით, რომლებიც არ იქნენ აღმოჩენილნი და რომლებზეც არ გაკეთდა განაცხადი, გარდაცვლილთა საერთო რაოდენობა შეადგენდა 8988 ადამიანს. ამას მიემატა 3572 „უგზო-უკვლოდ დაკარგული" ადამიანი, საიდანაც 357 მოგვიანებით ცოცხალი დაბრუნდა. ამგვარად, გამოთვლებით, ვარაუდითა და დამრგვალებით, „ორივე კატეგორიის მსხვერპლის-გარდაცვლებისა და გაუჩინარებელების" რაოდენობა საანკეტო კომისიის მიხედვით „შეადგენდა 12560 ადამიანს".
სომეხი ისტორიკოსების მიერ ჩამოყალიბებული სომხური იდეოლოგია ემხრობოდა ყალბ ისტორიულ საფუძვლებს. სომეხი ერის დოქტრინა - ქართველი და აზერბაიჯანელი ერის კულტურული ღირებულებების მითვისება, სომეხი ერის განდიდების მუდვიმი მცდელობა და საკუთარი თავის „თეთრი დიდების " შუქში გამოყვანის მცდელობა მსოფლიო შეგნების გარკვეულ წარმოსახვაში-ეფუძნებოდა მხოლოდ და მხოლოდ სიყალბესა და სიცრუეს.
ბუნებრივია ვთვლიდეთ, რომ პოპულიზმი დამახასიათებლია მხოლოდ პოლიტიკური მოღვაწისათვის, თუმცა ეს უკანასკნელი გახდა სომეხი ერის პოლიტიკურ იარაღად.
ამ სომხურ ფენომენს ბევრმა მეცნიერმა მიუძღვნა საკუთარი კვლევითი ნაშრომი, სადაც აღნიშნავდნენ მოვლენათა არსის გაუგებრობას: „ არავის არ აქვს წარმოდგნა თუ რა არის ეს: მისი არსი უჩინარდება, განსაზღვრას არ ექვემდებარება." სომხურ იდეად წარმოქნილი გარდაიქმნა სახალხო მოძრაობად, მიმარულს მათ წინააღმდეგ, ვინც შეიფარა ისინი. სახეს იცვლიდა და ჩნდებოდა პოლიტიკურ არენზე „ახალი კურსის" ფორმით ვლინდებოდა, თუმცა არსი უცვლელი რჩებოდა-დემაგოგია, მსოფლიო საზოგადოებას მიეწოდება როგორც ისტორიული სიმართლე.
მომიჯნავე ხალხის მიწებზე სომხური ნაციონალური სახელმწიფოს შექმნის მთავარ ელემენტებად იქცა: ისტორიის გაყალბება, ნაცინალური პოპულიზმი, ნაციონალური შუღლის სისტემატიური გამწვავება, „მტრები" ძიება ახლო წრეში და ხალხის აზროვნბასა და გულზე ფსიქოლოგიური ზეწოლა. ეს ყველაფერი მათ ნაციის ერთიან განსახიერებად ყოფნას აიძულებდა.სომხური პოპულიზმი გარდაიქმნა პოლიტიკური მბრძოლის მეთოდად, რომლის მიზანიც იყო შეძენილი სომხური გეოპოლიტიკური სივრცის შენარჩუნება და განვითარება.
სომხური ეთოპოპულიზმი წარმოადგენს იდეოლოგიასა და სომხური აზროვნების ცვალებად ფორმას, რომელიც სხვადასხვაგვარად ვლინდება განსხვავებულ პოლიტიკურ-ისტორიული ვითარების პირობებში. პოლიტიკური ფსიქოლოსგიის თვალსაზრისით, სომხური ეთნოპოპულიზმი ხასიათდება დაუჯერებლობითა და უნდობლობით სხვა ყველა მეზობლის მიმართ, გაჟღენთილია სიძულვილის გრძნობით ყველა და ყველაფერ უცხოს მიმართ. ის მთლინად „ანტი"-ა, ანტითურქული, ანტიაზერბაიჯანული, ანტიქართული და ა.შ.
როგორც მოწმობს ისტორია, პოპულიზმი გაქრა და შეერწყა უფრო მყარ იდეოლოგიებსა და მოძრაობებს. ერთ-ერთი გზა ნაციონალიზმამდე მიდიოდა, ისტორიული პერიოდის მანძილზე სომხური ეთნოპოპულიზმი ფორმირდებოდა პოლიტიკური ამინდის მიხედვით, ყალიბდებოდა იდეოლიგიად, რაც გამომდინარეობდა ხალხის მიერ მცდარი ისტორიის აღიარებიდან. ეს უკანასკნელი ეწინააღმდგებოდა სხვა ხალხისა და სახელმწიფოების ობიექტურ ისტორიას.
სომხური ეთნოპოპულიზმი წარმოადგენს სომეხი ერის მასიურ გრძნობას, მისი სპეციფიურობის საფუძველზე გამომუშავდება მზობელ ქვეყნებზე ისტორიული წყენა. ყალიბდება რისხვაში, რომელსაც გარკვეულ პოლიტიკურ-ისტორიულ პირობბში აგრესიის სახე ეძლევა და შედეგს აღწევს. ხანდახან მიზნის მისაღწევად სომეხი ხალხი ანტიმოქმედებასაც მიმართავენ და მას იარაღად იყენებენ. ეს პროცესი დაუსრულებლად გრძელდება და წარმოადგენს სომეხი ერის იდეოლოგიურ-მორალურ კურს- ე.წ. „პოლიტიკურ დოქტრინას". სომხური აზროვნების შედეგს წარმოადგენს აზერბაიჯანელი ხალხისათვის 1918 წლის მარტის ტრაგიკული დღეები.
დაუსჯელობამ გამოიწვია ახალი ტრაგედიები, 1918 წლის ომი საქართვლოს წინააღმდეგ, შემდეგ საბჭოთა მცოცავი სომხური ეთნიკური მოძრაობა აზრბაიჯანულ და ქართულ ისტორიუ ოლქებში, შემდგომ კვლავ ადგრესია, ყარაბახის სისხლიანი ომი, ხოჯალეთის ტრაგედია, სამცხე-ჯავახეთის დაბყრობის მცდელობა და სომხური იდეოლოგიური მსოფლიო საზოგადოების მზადება ახალი სომხური ნახტომისაკენ საქართველოს მიმართულებით, ეს არ არის მეზობელი სახელმწიფოების წინააღმდეგ მიმართული სომხური მოქმდებების სრული ჩამონათვალი. ეს ჯაჭვი უდაოდ გაგრძელდება მომავალში, იმ შემთხვევაში თუ მოეცემული გეოპოლიტიკური სივრცე არ გაქრება მსოფლიო რუკიდან.
კაცობრიობის ისტორია უძველესი დროიდან დღემდე- მშვიდობისთვის ბრძოლის ისტორიაა, რომლის შედეგადაც საზოგადოება დღემდე არსებობს. ეთნიკური, რელიგიური და საშინაო ომები ანადგურებდნნ საზოგადოების ნაწილსა და მათ მიერ შექმნილ ცივილიზაციას. კაცობრიობის მეხსიერება ინახავს თავის ისტორიას სულიერი კულტურის გამოვლინებებსა და ისტორიული მეცნიერების კომპლექსში. ეს ყველაფერი მნიშვნელოვან როლს თამაშობს საზოგანოების ცნობიერების ჩამოყალიბებაში, გაბატონებული ტოლერანტობა თუ აგრესია გარკვეულწილად განსაზღვრავს მომავალ ისტორიას.
ნებისმიერ სახემწიფო ცდილობს საკუთარი ინტერესების დაცვასა და მის გატანას სხვა ქვეყნების ტერიტორიაზე- ეს ყველა სახელმწიფოს გეოპოლიტიკური განვითარების კანონია, მაგრამ აუცილებელია გავიგოთ რატომ ცდილობს სომხური საზოგადოება მთლი ისტორიის მანძილზე ეთნიკურ გაფართოებას მეზობელი ქვეყნების ტერიტორიების ხარჯზე და ესმის თუ არა სად იწყება სხვისი ტერიტორიები? როგორც ჩანს ეს წარმოადგენს მათი გენის განუყოფელ ნაწილს, რომელსაც ყოველთვის მოაქვს ერთი და იგივე შედეგი. სომხეთის გარე აგრესიულობა- საკუთარი მისიის მუდმივი ძიებაა იმისათვის, რომ არ დაიკარგოს უფრო ძლიერ გარემოცვაში.
დაშნაკების ცნობილი მცნიერის, რუბენის მიხედვით, სომხური ნაცია წაროადგენს დამოუკიდებელი ინდივიდუმების შერწყმას, ხოლო სხვა ნაციები უაზრო და უმნიშვნელო ერთეულების კრებადობას. იდეოლოგი ახარნიანი უფლო ხმამაღალ განცხადებას აკეთებს და მიიჩნევს, რომ „ სომეხი ხალხი უფლის საჩუქარია და არ შეიძლება მათი სხვა ხალხთან ერთად ერთ საფეხურზე დაყენება. თუ არსებობს მსოფლიოში ყველაზე გამორჩეული ერი - ეს სომეხი ერია. ჩვენ, როგორც მათი წინაპრები უნდა ვამაყობდეთ და უნდა გაგვაჩნდეს უზენაისი უფლებები. სომეხი ხალხის ისტორია და ბედი იმდენად სულით უკვდავია, რომ არასოდეს არ დახრის თავს სივრცისა და დროის წინაშე."
როგორც ცანს სომხებს არ ეშინიათ დროისა და სივრცის, თუმცა პირველ რიგში აუცილებელი იყო ამ „საკუთარი" სივრცის შეძენა, რაშიც ხელს უშლიდნენ „მზაკვრულად" განწყობილი მეზობელი თურქი, აზერბაიჯანელი და ქართველი ერი, რომლებიც საკუთარ ისტორიულ ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ. სომხური ეთნიკური სივრცისა და სივილიზაციის შესაქმნელად საჭირო იყო გარკვეული ტერიტორიების განწმენდა სხვა ეროვნების ხალხისაგან.
სომხურმა პოლიტიკურმა ორგანიზაციებმა შექმნეს „ზღვიდან ზღვამდე გადაჭიმული დიადი სომხეთის" იდეა, სხვაგვარად ისინი ვერ გაამართლბდნენ საკუთარ განზრახვებს ამ მიმართულებით.
საუბედუროდ, წერდა პეტრე გელეიშვილი, სულ სხვა ქადაგება ისმოდა სომხურ წრეში. ისინი ყოველთვის ამწვავებდნენ ნაციონალურ შუღლს და წამლავდნენ ხალხს კაცთმოძულეობითა და შოვინიზმით.
სომხური დაშნაკცუთუნი არსებობის პირველი ეტაპიდანვე მშრომელთა თანასწორობის მაგივრად ხალხს უნერგავდა სეპარატიზმის იდეას, არწმუნებდა მათ, რომ არ არიან ისეთივე ბარბაროსები, როგორც ქურთები და თათრები და წარმოადგენენ ღვთისგან რჩეულ ერს. შთააგონებდა ხამხს, რომ მათი მოწოდებაა კულტურის არმქონე ხალხის გაძევება და მათ ტერიტორიაზე ნაციონალური სამეფოს შექმნა.
ამგვარად სომეხი იდეოლოგები მიისწრაფოდნენ ერთი მიზნისაკენ- „ განწმინდონ ტერიტორია აზერბაიჯანელებისაგან"- და ამით მოემზადებინათ ეთნიკური ბაზა დიადი დამოუკიდებელი სომხური სახელმწიფოსათვის.
პირველი აზერბაიჯანული რესპუბლიკის პერიოდში (ადრ) 1918-1920 წლებში სომხეთმა გააჩაღა ომი აზერბაიჯანის წინააღმდეგ და დააცარიელა ზანგეზური, სადაც სომხური ტერორისტული და სახელმწიფო ფორმირებების მეშვეობით გაანადგურა 115 აზერბაიჯანული სოფელი. უფრო მეტიც, ორი წლის მანძილზე მთლიან ყარაბახში „დაშნაკცუთუნის" მიერ განადგურდა 150 აზერბაიჯანული სოფელი და ჩაიხოცა 400 000 აზერბაიჯანელი.
სომეხმა დამსჯელებმა განსაკუტრებული სისატიკე გამოიჩინეს აზერბაიჯანის სხვადასხვა ოლქებში. 2007 წ. აპრილში ქ.გუბას მიდამოებში სრულიად შემთხვევით, სტადიონის მშენებობის დროს აღმოჩენილი იყო მასობრივი სასაფლაო. აზერბაიჯანელი მეცნიერების კვლევამ დაადასტურა, რომ გვამები მიეკუთვნებოდა სხვადასხვა ეროვნების მკვიდრ მოსახლეობას, რომლებიც ამოჟლიტეს 1918 წელს.
სასაფლაოს სრული ფართი შეადგენდა 514 კვადრატულ მეტრს. გათხრები ჩატარდრა 494 კვადრატული მეტრის ტერიტორიაზე, დანარჩენი ნაწილი,როგორც ფაქტის დასტური, დატოვეს საერთაშორისო კვლევებისათვის.
აზერბაიჯანელი კოლეგების ინფორმაციის მიხედვით, ჩატარებული გათხრების საფუძველზე აღმოჩენილი იყო ადამიანების გვამებით ამოვსებული 2 ჭა და 2 არხი. დადგინდა, რომ ყველა სასტიკად მოკლულია ცივი იარაღისა და ბლაგვი საგნების მეშვეობით.
აზერბაიჯანელების გარდა გუბაში ჩახოცეს ლეზგინები, ებრაელები, ტატბი, ავარელები და სხვა ეთნიკური ჯგუფები. კვლევების შედეგად აღმოჩენილია 400-ზე მეტი ადამიანის გვამი, აქედან 50-ზე მეტი გვამი იყო ბავშვის, 100-ზე მეტი ქალების, ხოლო დანარჩენი მოხუცების.
დამტკიცდა, რომ ნაკრძალი დაკავშირებულია გენოციდთან, რომელიც მოაწყო სომხებმა 1918 წელს მშვიდობიანი მოსახლეობის წინააღმდეგ. არქივის დოკუმენტებიდან გახდა ცნობილი, რომ 1918 წლის აპრილ-მაისში მარტო გუბინის ოლქში სომხებმა მთლიანად გაანადგურეს 122 სოფელი და დახოცეს 36 ათას 782 ადამიანი.
ეს ნაკრძალი სომხური მხეცობის კიდევ ერთი დასტურია, რომელიც უნდა ეღირსოს საერთაშორისო ყურადღებას.
2009 წ. 30 დეკემბერს აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა გასცა ბრძანება ნაკრძალის ადგილას გენოციდის მემორიალის აშენების შესახებ. ბრძანების ტექსტში ნათქვამია „ გასული საუკუნის დასაწყისში, დაშნაკების მიერ აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე განხორციელებული მასიური ეთნიკური წმენდისა და ადგრესიის შედეგად, დაიღუპა ათი ათასობით უდანაშაულო მოსახლეობა. ჩვენი ხალხის წინაღმდეგ განხორციელდა XX საუკუნის ერთ ერთი ყველაზე შემზარავი გენოციდის აქტი."
მეცნიერულად დამტკიცებულია, რომ მოცემულ ტერიტორიაზე აღმოჩენილი გვამები მიეკუთვნებოდა 1918 წელს გუბინის ოლქში მცხოვრებ ადგილობრივ აზერბაიჯანულ მოსახლეობას. არსებობს ისტორიული დოკუმენტები, რომლებიც მოწმობენ, რომ ეს ხალხსი მოკლულია სომხების მიერ. გუბინის ნაკრძალის კვლევას უშუალოდ ხელმძღვანელობდა არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის (НАНА) წამყვანი მეცნიერი გახრამან აგაევი. „როდესაც სომხები ჟლეტდნენ მოსახლეობას, არ კითხულობდნენ ეროვნებას. არ ინდობდნენ არც ქალებს, არც ბავშვებს და არც მოხუცებს. სომხები იმდენად ამახინჯებდნენ აზერბაიჯანელების სხეულებს, რომ დღემდე ვერ აღმოვაჩინეთ მთლიანი ჩონჩხი. აცხადებს მკვლევარი. მკვლელობის დროს ისინი გამოიყენებდნე ბლაგვ საგნებს, ხანჯლებს, ნაჯახებს, ლურსმნებსა და ა.შ. აღმოჩენილი იყო თავის ქალა, რომლის მარჯვენა მხარესაც შენარჩუნებული იყო ნაჯახის კვალი. სომხები ხანჯლით აჭრიდნენ თავს და თავში ლურსმნებს ურჭობდნენ.
სომხები ადგილობრივ მოსახლეობას თავს უყრიდნენ აბანოში, გუდავდნენ მათ და გვამებს თხრილებში აგდებდნენ. გათხრების დროს არ არის აღმოჩენილი არც ოქროს სამკაულები, არც ტანისამოსი თუ რამიმე სხვა ნივთი, რაც მოწმობს იმაზე, რომ მსხვერპლს ჯერ აშიშვლებდნე, აწამებდნენ და შემდგომ კლავდნენ."
1905-1907 წლებში სომხები ხოცავდნენ აზერბაიჯანელებს ბაქოში, შუშაში, ზანგეზურში, ირევანში, ნახიჩევანში, ორდუბადეში, ეჩმიაძინში, ჯავანშირსა და გაზახში. 1918 წლის მარტ-აპრილში, სომხური სისასტიკის მეორე ტალღამ მოიცვა ბაქო, შემახი, გუბე, მუგანი და ლენკორანი. პრიოდულად გრძელდებოდა 1920 წ.-ის შუა პერიოდამდე. აპრილში სომხებმა მოკლეს 50 ათასი აზერბაიჯანელი, ათასობით ხალხი აყარეს მშობლიური მიწებიდან, ასობით სოფელი წაშალეს დედამიწის ზურგიდან. ჩვენ ვთვლით, რომ მსოფლიომ უნდა იცოდეს აზერბაიჯანში მომხდარი ბარბაროსობის შესახებ.
სამწუხაროდ, სომხების მიერ 1917-1920წწ. -ში ჩადენილი დანაშაულებების დაუსჯელობამ ახალი ტრაგედია მოუტანა აზერბაიჯანელ ხალხს.დღეს სომხეთმა აზერბაიჯანის ისტორიული ტერიტორიის 20% მიითვისა, მილიონზე მეტი მოსახლე ლტოლვილია, მაგრამ სომხები ვერ შესძლებენ სხვის მიწებზე თავიანთ სამშობლოს შექმნას. სომეხი ხალხის დამოკიდებულებისა, მეზობელი ერის მიმართ და სომხეთის ამგვარი პოლიტიკის მიზეზია უძველესი სომხური იდეოლოგია, რომლის მთავარი მიზანია „დიადი სომხეთის" საქართველოს, აზერბაიჯანისა და თურქეთის ტერიტორიებზე შექმნა.
---------------------------------------------------------

ГА АР, ф.894, оп.10, дю80, л.л.49-56.
აიდინ ბალაევი. 1918 წლის მარტის მოვლენები აზერბაიჯანში.თბ.,2009, გვ.9.
დოკუმენტები ბაქოს ისტორიის შესახებ. 1810-1917. ბაქო, 1978, გვ.30.
ГАППОД АР..ф.277, оп.2, д.26, л.2.
ნაჯაფოვი ბ., მტრის სახე.. ნაწ.1, ბაქო, 1993, გვ.30.
ვ.ი.ლენინი. ნაშრომთა კრებ, ტ.48, გვ.302.
საბჭოთა ხელისუფლების დეკრეტები.მ., 1957, ტ.1, გვ.298-299.
ბაქოს საბჭოს ცნობები(ბაქო), 1918წ., 21 მაისი.
СМ. ა.ბალაევი. თებერვლის რევოლუცია...,გვ.41.
ბაქოს მუშა(ბაქო), 1918წ., 17 თებერვალი.
სომხური მაცნობი(ერევანი), 1999წ. №1-2(ელექტრონული ვარიანტი).
ГАППОД АР.. ф.276, оп.8, д.155, л.8.
ამიერკავკასიის სეიმი. სტეგრაფიული ანგარიში. ტიფლისი, 1919, 1918წ. 7 მარტი.,გვ.5.აიდინ ბაბაევის მოც. წგნ.გვ.11.
აიდინ ბაბაევი. მოც.ნამ.,გვ.11.
იქვე, ф.276, оп.2, д.20, л.44.
შაუმიანი ს.გ. ნარჩ.ნაშ.,გვ.265.
ბოლშევიკები აზერბაიჯანში სოციალისტური რევოლუციისთვის ბრძოლაში.დოკუმენტები და მასალები. 1917-1918წწ. ბაქო, 1957, გვ.318.
ს.გ. შაუმიანი. ნაშრომთა კრებული, ტ. 2. მ., 1978, გვ.246
იხ. ა. ბალაევი. აზერბაიჯანული ნაციონალური მოძრაობა...თებერვლის რევოლუცია..., ბ. ნაჯაფოლდი. მტრის სახე. ნაწ. 2. ბაქო 1994.
აზერბაიჯანი (ბაქო, 1919 6 დეკემბერი)
ბოლშევიკები ბრძოლაში...გვ.333.
ა. ბალაევი. თებერვლის რევოლუცია...გვ.,35
ГАППОД АР, ф.277, оп.2, д.14, л.51.
მაიკლ სმიტი. აზერბაიჯანი და რუსეთი: საზოგადოება და სახელმწიფო.მოსკოვი, 2001, გვ.95.
ს.გ.შაუმიანი. ნაშრომთა კრებული. გვ.245.
ГАППОД АР, ф.276, оп.9, д.3, л.25.
ბახარ(ხორასიანი), 1918წ., 21 აპრილი.
მ.სეიდ მარაგეი, პოლიტიკური მოგონებები...,გვ.49.
ГА АР, ф.894, оп.10, д.148, л.30.
ГАППОД АР, ф.277, оп.2, д.27, лл.16-24.
ჩვენი ხმა (ბაქო), 1918წ.,24 მარტი.
ბაქოს საბჭოს ცნობანი (ბაქო), 1918წ., 9 აპრილი.
ნაციების ცხოვრება (მოსკოვი), 1919წ.,6ივლისი.
ნ.ნარიმანოვი, რჩეული ნაშრომები, ბაქო, 1989, ტ.2, გვ.123.
გუმმეტი (ბაქო), 1918წ., 3 აპრილი.
ბაქოს მუშა(ბაქო),1918წ., 20 აპრილი.
ბ.იშხანიანი. საშინელებები ქ.ბაქოში. სექტემბრის მოვლენების საანკეტო კვლევა 1918წ., ტიფლისი, 1920, გვ.29-30.

Прочитано : 1


Напишите комментарии

(В своих комментариях читатели должны избегать выражения религиозной, расовой и национальной дискриминации, не использовать оскорбительных и унижающих выражений, а также призывов, противоречащих законодательству .)

Публиковать
Вы можете ввести 512 символов

Новостная Лента