ЭКОНОМИКА

გულთაქინ ნაჯაფლი::“ რუსეთს რომ ოსმალეთი გაენადგურებინა სომხეთის სახელმწიფოს სახით ისტორიაში არვითარი ჩანაწერი არ ქნებოდა“

21.11.15 19:41




გულთაქინ ნაჯაფლი:ფილოსოფიის დოქტორი ისტორიის დარგში , აზერბაიჯანის აზერბაიჯანის მეცნიერებათა აკადემიის ისტორიის ინსტიტუტის თანამშრომელი გულთაქინ ნაჯაფლი
ქალბატონო ,გულთაქინ, მეფის რუსეთს,რომელმაც სისხლისა და მახვილით , ვაი–ვაგლახით ხელთ იგდო ყარაბაღი, რაში სჭირდებოდა სომხეთის სახელმწიფოს შექმნა?

– ეს პოლიტიკა 17–ე საუკუნის ბოლოს დაიწყო.იმ პერიოდში,მის ტერიტორიაზე მცხოვრებმა ქრისიატნებმა ისარგებლეს რა ოსმალეთის იმპერის დასუსტებით რუსეთის წინააღმდეგ გამოვიდნენ. იმ დროის ისეთმა ძლიერმა სახელმწიფოებმა,როგორებიც იყნენ ავსტრია და უნგრეთი პირველად წამოიწყეს ევროპაში ეკლესიების ქვეშემრდომობაში მყოფი ქრისტიან მისიონერთა ორგანიზაციების გაგზავნა. ცნობილია,რომ 1441 წელს ჯაჰან შახის თანხმობით გარაგორიანული სომხური ეკლესია კილიკიადან აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე –უჩქილსაში გადმოიტანეს.. იმ ტერიტორიას ვალაშახს უწოდებდნენ და პარფიის ხელისუფლის მიერ იყო დაარსებული . სომხურმა ეკლესიამ კი ევროპიდან მიღებული ფულების მეშვეობით იმ ადგილებზე მიწების მითვისება დაიწყო. აღნიშნულ პერიოდში საფაბი–ოსმალეთის ურთიერთობები დაძაბული იყო და ევროპელები ერთი თურქული სახელმწიფოს მეშვეობით მეორე თურქულ სახელმწიფოზე შეტევის განხორციელებას აპირებდნენ.ამისათვის კი ადგილობრივ ქრისტიანებს იარაღად იყენებდნენ.



18–ე საუკუნეში რუსეთი ძლიერდება და პეტრე პირველი ამ რეგიონით ინტერესდება .ევროპელები სომხური ეკლესიის მოძღვართ რუსეთის სახელმწიფოსაკენ მიმართავდნენ.აღნიშნულ პერიოდში ასეთი იდეა დაიბადა,რომ ოსმალოების დასუსტებით ისარგებლონ და ამ ტერიტორიებზე სომხური სახელმწიფო შექმნან. აღნიშნული იდეის ერთ–ერთი ავტორი გაფანის ხელისუფალი იყო. ეს წინადადება პეტრე პირველისათვის საოცნებო რომც ყოფილიყო , იმ პერიოდში რამდენიმე სახელმწიფოსთან ომი ჰქონდა და არ სურდა რომ ოსმალოელებთან ურთიერთობა გაეფუჭებინა. პეტრე პირველის 1724 წლის 24 ნოემბერის ისტორიული ბრძანების საფუძველზე სომხების კასპიისპირა სანაპიროებზე დასახლება მატუშკინს დაევალა. თან ამ ბრძანებას ფარულად ასრულებდნენ,რომ ოსმალოებს არ გაეგოთ.პეტრე პირველის სიკვდილის შემდეგ აღნიშნული ღონისძიება დროებით შეჩერებული იქნა. ეკატერინე II– ის პერიოდში კი სამხრეთ კავკასიის ოკუპირება, ზღვის საშუალებით ინდოეთისაკენ გზის გახსნის იდეა დღის წესრიგში ახლიდან დადგა.ამ მიზნის განსახორციელებლად სომხური კარტი კვლავ ათამაშდა. იმ პერიოდში სომხების პრეტენზიაც გაძლიერდა. მოსკოვში და სანქტ–პეტერბურგში მცხოვრებმა მდიდარმა სომხებმა ეკატერინე II –ს თავიაანთი პროექტები წარუდგინეს. აღნიშნულ პროექტებში დასალაშქრი ტერიტორიები და მათი სახელწოდებები იყო აღნიშნული. ესენი გახლდნენ ალბანეთის სამეფო, არარატის სახანო და აღმოსავლეთ ანატოლია. ეს ტერიტორიები ისტორიულ აზერბაიჯანულ ქალაქებს მოიცავდნენ და სამხრეთ აზერბაიჯანამდე და აღმოსავლეთ ანატოლიამდე იყო გადაჭიმული . ამ მიწებზე ქრისტიანული სახელმწიფოს შექმნა იყო გათვალისწინებული და ეკატერინე II ამ წინადადებას მხარს უჭერდა. 1782 წელს ყირიმი დაპყრობილი იქნა ,როგორც აღნიშნული პოლიტიკის შემადგენელი ნაწილი. ამ მოვლენამ რუსეთს მადა კიდევ უფრო გაუხსნა. 1783 წელს გიორგიევსკის ტრაქტატით აღმოსავლეთ საქართველო რუსეთის პროტექტორატურაში იქნა მიღებული. რუსეთის არმია სამხრეთ კავკასიაში დაბანაკდა.

– რაში მდგომარეობდა სომხების ირავანისა და ყარაბაღის ტერიტორიებზე დასახლების მასტიმულირებელი ვითარება ?

–უჩქილსეში სომხების დასახლების შემდეგ გარშემო მდებარე აზერბაიჯანული სოფლები შეისყიდეს და იქაც სომხები ჩაასახლეს. ოსმალეთ–საფაბების ომის დროს ,ოსმალოების აზერბაიჯანში შესვლისას აღნიშნული ტერიტორიებზე მცხოვრები შიიტი მოსახლეობა მათ არ ნებდებოდა , ტოვებდნენ–ყარაბაღის,ირავანის ტერიტორიებს და მიდიოდნენ .ოსმალურ წყაროებში არის აღნიშნული რომ ოსმალოებთან ერთად მოსული ქრისტიანები ფულით ყიდულობდნენ აღნიშნულ მიწებს. ასე რომ პირველი დასახლების პროცესი ოსმალო–საფაბიების ომის დროს მოხდა. მაგრამ სომხების აზერბაიჯანულ მიწებზე დასახლების ფართო პროცესი 1828 წელს თურქმენჩაის და 1829 წელს კი ადრინას ხელშეკრულების საფუძველზე განცხორციელდა.თურქმენჩაის ხელშეკრულების 15–ე, ადრინის ხელშეკრულების კი 12–ე პუნქტების შესაბამისად სომხები მასობრივად ოკუპირებულ აზერბაიჯანულ ტერიტორიებზე იქნენ დასახლებულნი. პროფესორ კარინ შუქუროვი ასე აღნიშნავს : „ თურქმენჩაის ხელშეკრულებამ ,სომხები როგორც ერი განადგურებისაგან იხსნა."ოსმალოთა არქივებიდან მოპოვებულ დოკუმენტებში მრვალა ფაქტს შეხვდებით ,სადაც სომხების მასობრივად ჩვენს მიწებზე დასახლების შესახებ არის დაფიქსირებული . ყველა აღნიშნული დოკუმენტი იმაზე მიანიშნებს,რომ სომხები ამ მიწებზე „გუშინ„ არიან დასახლებულნი.

ცნობილია,რომ ნადირშაჰის სიკვდილის შემდეგ აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე პატარა ფეოდალური სახელმწიფოები შეიქმნა. მათ შორის ყველაზე ძლიერი ყარაბაღის სახანო იყო, რომელიც ყოფილი განჯა–ყარაბაღის ხანთასახანოს ტერიტორიაზე იყო შექმნილი..ყარაბაღის ტერიტორიაზე უძველესი დროიდან მხოლოდ ერით ალბანური სამთავრობო იყო–ბასან ჯალალის შვილების– ხაჩინის სამთავრობო . მართალია მათ გრიგორიანობა მიიღეს,მაგრამ ალბანელობას მაინც იცავდენენ.ეკატერინე II –სადმი გაგზავნილ წერილშიც აღნიშნავდნენ თავიაანთ ალბანურ წარმოშობას . შემდგომში კი სხვადასხვა ტერიტორიებიდან სხვა ხელისუფალნი ყარაბაღის მიწებზე ჩამოსულან..მირზა ადგოზალოვის, მირზა ჯამალ ჯავანშირის „ყარაბაღნამეში„ მათი სადაურობა არის აღნიშნული.ნადირ შახმა ის 5 ხელისუფალი ყარაბაღის ხანთა სახანოს კი არა , პირდაპირ თავისი ქვეშემრდომობაში მოიქცია. ყარაბაღის სახანოს შექმნის დროს ფანახალი ხანმა ,პირველ რიგში აღნიშნულ სამთავროებში არსებული სეპარატიზმი და თვითნებობა აღკვეთა.იბრაგიმ ხალილ ხანის ყარაბაღში ბატონობის პერიოდი კი რუსეთის სამხრეთ კავკასიაში პოზიციების გამაგრების პერიოდს ემთხვევა. გეორგიევკის ტრაქტატით გაძლიერებული ხელისუფლებმა ახლიდან წამოიწყეს სეპარატისტობა. ეს მთავრები შეუერთდნენ რა რუსების ლაშქარს ,ყარაბაღის სახანოზე ჯვაროსნული ლაშქრობისათვის მზადებას შეუდგნენ. ამ ძალებს შორის ერეკლე II–ისა და რუსეთის ხელმწიფის არმია და ორი ყარაბაღის მთავრის არმიაც იყო. მაგრამ ,რადგანაც 1787 წელს რუსეთ– ოსალეთის ომი დაიწყო, რუსული არმია უკან გამოიხმეს და ჯვაროსნული ლაშქვრობა აღარ შედგა. იბრაგიმხალილ ხანი, თავისი მამა – ფანახალი ხანივით მოქნილ პოლიტიკას ვერ ატარებდა. ფანახალი ხანმა შესძლო სახანო ცენტრად ექცია და სამთავროებს თვალის დახამხამების საშუალებას არ აძლევდა.იბრაგიმ ხანის ხელსუფლების სათავეში ყოფნის დროს ეკეატერინე II–ის სასახლეში ყარაბაღის შესახებ გეგმები მუშავდებოდა და გათვალისწინებული იყო ,რომ ყარაბაღის მთავრობა პუტიომკინის ხელმძღვანელობით იბრაგიმ ხანს ჩამოერთვას და მთავრებს გადაეცეს . მაგრამ იბრაგიმ ხალილ ხანი მთავრების გენერალ პოტიომკინისადმი გაგზავნილ წერილს ხელთ იგდებს.ხანი, გამყიდველ მთავრებს გამოააშკარავებს და მათ შუშის ციხეში ჩაყრის.დაიწყებს შუშის გამაგრებას. იბრაგიმ ხალილ ხანმა, რომელმაც იცოდა ,რომ რუსები ყარაბაღის ხელში ჩაგდებას ცდილობდნენ და ხელისუფლების სათავეში კი მთავრები უნდა ჩაეყენებინათ მანევრებზე გადადის.პოტვომკინის მეშვეობით ეკატერინე II–ს წერილს გაუგზავნის წერილში ამცნობს,რომ მზადაა მისი პროტექტორობა მიღოს. ეს წერილი ხანს იხსნის. ყარაბაღზე ლაშქრობა გადაიდება.1805 წელს ხელისუფლების შენარჩუნების მიზნით იბრაგიმხალილ ხანი რუსეთთან კურექჩაის ხელშეკრულებას აწერს ხელს.. ხელშეკრულების თანახმად ხანი შიდა პოლიტიკაში დამოუკიდებელია, მაგრამ საგარეო პოლიტიკას რუსეთს ანდობს. ცრუ სომეხი ისტორიკოსები აყალბებენ რა ამ ისტორიულ ფაქტს აღნიშნავენ,რომ ვითომდაც ეს შეთანხმება მთავრებსა და რუსეთს შორის იქნა დადებული. საქმე იმაშია,რომ ამ ხელშეკრულებაში მთავრების სახელი ნახსენებიც კი არ არის. ეს არის მხოლოდ და მხოლოდ იბრაგიმ ხალილ ხანთან დადებული ხელშეკრულება. მოხალისეთა სურვილით შექმნის მიუხედავად , შემდგომ პერიოდში აზერბაიჯანული სახანოები რუსეთის მიერ გაუქმებული იქნა. ყარაბაღში რუსეთის კომენდანტის მმართველობა იქნა შემოღებული . წინა ხელშეკრულების საფუძველზე , სომხები რომლებიც ირავანში და საქართველოში აზერბაიჯანელების კომპაქტურად დასახლებულ ტერიტორიებზე იყვნენ ჩასახლებულნი , თურქმენჩაის ხელშეკრულების შემდეგ ყარაბაღის ტერიტორიაზე გადაასახლეს.1978 წელს მარგუშევანში სომხების მიერ აღმართული ძეგლი , ყარაბაღის გადასახლებების 150 წლისათვს ეძღვნება .

– მთავართა გასომხება რუსეთის პოლიტიკის ნაწილი იყო თუ რელიგიური საკითხი?

– ეს მთავრები წარმოშობით ალბანელები იყნენ და როგორც ალბანელები სხვადასვხა ტომს წარმოადგენდნენ . მათ შორის თურქული და კავკასიური წარმოშობისანიც იყვნენ. აზერბაიჯანულ მიწებზე ისლამის გავრცელების შემდეგ, ალბანელებმა რომლებმაც ისლამი მიიღეს შემდგომში აზერბაიჯანელი ხალხის ფორმირებასა და ეთნოგენიზმში მიიღეს მონაწილეობა და ასიმილაცია განიცადეს.. მათ კი ვინც ქრისტიანობა შეინარჩუნეს ოსმალო–საფაბების ომის შედეგად აქ ჩამოსულ სომხებს შეერივნენ–გასომხდნენ ანუ თავიაანთი ენა დაკარგეს და გრიგორიანელები გახდნენ. არქივიში შემონახული მათი ტექსტები სომხურ ენაზეა დაწერილი. მაგრამ ასეთი მდგომარეობაც იყო,რომ ეს ტექსტები მათი კარნახით სომხების მიერ იწერებოდა. ისრაილ ური გაფანი მთავრის ვაჟი იყო. იგი მთავართა შეკრებას ატარებს და მათ პირობას აძლევს ,რომ რუსეთისაგან დახმარებას ითხოვს ,რათა სახელმწიფო შექმნას და ალბანთა სამეფო აღადგინოს.მთავრებს ცარიელ ფურცლებზე ხელსაწერინებს და შემდეგ როგორც მოისურვებს ისე ადგენს თხოვნას. ანუ სომხები თავიდანვე სიცრუის გზას ადგნენ. ალბანელები,რომლების უმცირესობას წარმოადგენდნენ დროთა განმავლობაში გრიგორიანები გახდნენ. სომხებთან ურთიერთობისას ქმნიდნენ რა მათთან ოჯახებს სიმილაცია განიცადეს. მაგრამ პეტრე I–ისა და ეკატერინე II–ისადმი მიწერილ წერილში აღნიშნავდნენ,რომ ალბანელები იყვნენ. რაც შეეხება ალბანური კათალოკოსობის გაუქმებას და მათი სომხური ეკლესიისადმი ქვეშემრდომობას,ეს რუსული პოლიტიკის შედეგი იყო. ძირთადში ეს ეკლესიები ერთმანეთისაგან განსხვავდებოდნენ. ალბანელებს საკუთარი დამწერლობა ჰქონდათ. სამწუხაროდ ის ნაწერები,მინგეჩევირის ჰეს–ის აშენების დროს წყლის ქვეშ დარჩა. როგორც ვიცი ეს სომხური პროექტი იყო. ამ პროექტის მთავარი მიზანიც ალბანური კულტურის უკვალოდ გაქრობა იყო.

– რატომ იყო რომ რუსეთი სომხური სახელმწიფოს შექმნით მაინც და მაინც ყარაბაღში იყო დაინტერესებული?

–არ ვიტყოდი ,რომ რუსეთს ყარაბაღში მარტო სომხური სახელმწიფოს შექმნა სურდა. სხვა რა სურდა რუსეთს? 20–ს–ის დასაწყისში რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი მილუკოვი ამბობდა: „ჩვენ სომხეთი,სომხების გარეშე გვჭირდება„ რუსეთს,რომ ოსმალეთი გაენადგურებინა ისტორიაში სომხური სახელმწიფო არ იქნებოდა.ეკატერინე II აღნიშნავდა,რომ რუსეთს კონსტანტინეპოლზე (სტამბული) უფლება აქვს და ის რუსული ქალაქი უნდა გახდეს. და რადგანაც რუსეთმა ოსმალეთი ვერ დაამარცხა ორ მუსლიმანურ სახელმწიფოს შორის ბარიერი სჭირდებოდა,რათა იმ ტერიტორიით ნებისმიერ დროს სამხედრო პლაცდარმივით ესარგებლა. მაგრამ სომხები კი „დიდ სომხურ „სახელმწიფოზე ოცნებობდნენ. სომხებმა სამხრეთ კავკასიაში, ირანში,აზერბაიჯანში, აღმოსავლეთ ანატოლიაში – აზერბაიჯანელებით დასახლებულ ტერიტორიებზე საშინელი გენოციდი განახორციელეს და მოსახლეობა დააშინეს,რომ ეს მიწები დაეცალათ და სომხებს მიესაკუთრებინათ .პირველი მსოფლიო ომის დროსაც დიდი სახელმწიფოები ამ საკითხში სომხებს უჭერდნენ მხარს.ამით იმის თქმა მინდა,რომ სომხების მიზნები უფრო შორს მიდიოდა , მათ მარტო ყარაბაღის მითვისება არ სურდათ. რუსეთის მხარდაჭერით აზერბაიჯანელებისაგან პირველად ირავანის ტერიტორია მიითვისეს, მაგრამ იქ სომხური სახელმწიფო ვერ შექმნეს. სომხური პროვინცია შექმნეს,შემდგომში კი ისიც გააუქმეს.1918 წელს ბათუმის კონფერენციაზე დიდი სახელმწიფოების მოთხოვნით ქალაქი ირავანი სომხებს დაუთმეს.1918 წელს ჩვენი ტერიტორიების ანგარიშზე შეიქმნა არარატის რესპუბლიკა .1922 წლის ზაფხულში რუსეთმა ზანგაზურიც სომხებს გადასცა.ზანგილანისა და ორდუბადის რაიონების მიერთებით კი მეჰრის რაიონი შეიქმნა. შემდგომი ეტაპი კი ყარაბაღი იყო.

– ბოლო დროს სომხები ყარაბაღის ტერიტორიაზე არქეოლოგიურ გათხრებს აწარმოებენ და აცხადებენ რომ აქ ქალაქი ტიგრანაკერტი აღმოაჩინეს შეიძლება ასეთი რამე არსებობდეს?

– დაუშვებელია. რადგანაც ტიგრანაკერტის მდებარეობა ცნობილია. რუსი და უცხოელი მეცნიერები ადასტურებენ რომ ტიგრანაკერტი მდინარე დაჯლა–ფარატის სანაპიროზე მდებარეობდა და ის რასაც ახლა აცხადებე სუფთა სომხური სიცრუეა.

Прочитано : 1


Напишите комментарии

(В своих комментариях читатели должны избегать выражения религиозной, расовой и национальной дискриминации, не использовать оскорбительных и унижающих выражений, а также призывов, противоречащих законодательству .)

Публиковать
Вы можете ввести 512 символов

Новостная Лента